Historia Ełku zaczyna się podbojem, chrystianizacją i podporządkowaniem ziem pruskich zakonowi niemieckiemu, czyli krzyżackiemu w XIII I XIV wieku. Kiedy z końcem XIII w. rycerze zakonni na płd.- wschodzie ziem pruskich próbowali opanować pruski okręg Sudowię (Sudawię), natknęli się na tzw. Wielkie Pustkowie (Wielką Pustać).

Przez ponad 100 lat teren ten pozostawał ziemią niczyją pomiędzy zasilanymi terenami zakonnymi a ziemią sudawską. Na skraju pustaci powstały początkowo tylko mało krzyżackie strażnice graniczne i dopiero z końcem XIV w. zakon rozpoczął budowę umocnień na przedpolu łańcucha Jezior Mazurskich. W głębi tego niezamieszkanego terenu na miejscu dawnego Sudowskiego Grodziska obronnego na wyspie Jeziora Ełckiego komtur zakonny z Bałgi Ulryk von Jungingen, założył w 1398 roku dom zakonny (umocniona warownia na wyspie przy Ełku).

ZAMEK W EŁKU

Drewniany dom zakonny, umocniony pierwotnie ziemnym wałem i palisada, został około 1408 roku rozbudowany w kamieniu oraz cegle i zamieniony w silną warownię, otoczoną wodami jeziora. Ten warowny kompleks zamkowy na wyspie Jeziora Ełckiego chroniony był z dwóch stron mostami zwodzonymi oraz dwoma bramami z wieżami strażniczymi i podzielony na dwie części: na zachodzie, leżało podzamcze a na wschodzie właściwy zamek. Tam, po południowej stronie prostokątnego dziedzińca, stał dwór zakonny. Zamek ten był ostatnią warownią założoną przez Zakon Krzyżacki.

Równocześnie z zamkiem została założona osada na wschodnim brzegu jeziora na północ od ujścia rzeki Ełk do Jeziora Ełckiego, osada, w której zamieszkiwali rybacy, rzemieślnicy i służby zakonne.

ZAMEK I WIEŚ EŁK  W XV WIEKU

Z początkiem wojny 13-letniej (1454-66) zamek ełcki został przez Polaków i spalony. Wraz z rozpoczętym około 1470 roku systematycznym zasiedlaniem Wielkiej Pustaci, zaznaczyło się na wschodzie państwa zakonnego gospodarcze ożywienie, które także Ełkowi przyniosło profity. W 1477 roku miejscowy kurator zakonny nadał wsi prawo wyszynku i handlu, co przyczyniło się do dalszego rozwoju Ełku. Dokumenty z 1469 roku po raz pierwszy mówią o miejscowym proboszczu: pewne jest też, iż pierwszy kościół (pod wezwaniem św. Katarzyny) zbudowany został w latach 1470-72). W 1499 roku Ełk miał już 600 mieszkańców.

EŁK W XVI WIEKU

Rosnące znaczenie Ełku potwierdzone zostało w 1513 roku przez zlokalizowanie w nim sądu okręgowego. Wtedy tez Ełk otrzymał od Wielkiego Mistrza Albrechta z Brandenburgii herb i pieczęć sądową. W 1525 roku Albrecht przekształcił państwo zakonne w świeckie księstwo i od tego czasu panował jako książę Albrecht Pruski. Jednocześnie wprowadził on w państwie reformację. Na czasy pokoju, które nastały po tych ważnych wydarzeniach, przypada pierwszy okres gospodarczej i kulturalnej świetności w dziejach Ełku.

EŁK W CZASACH  REFORMACJI

Ełk odgrywał znaczącą kulturową rolę w okresie przemian reformacyjnych w Księstwie Pruskim. Wraz z polskimi protestantami na Mazury przybyli ewangeliccy duchowni z Polski. Był wśród nich Jan Małecki (łac.: Johannes Maletius, 1492-1567) uznany pisarz, wydawca oraz drukarz krakowski. Do Prus Wschodnich przybył w 1536 roku jako uciekinier religijny i otrzymał od księcia Albrechta majątek leśny Regielnica koło Ełku. Wkrótce Małecki został ewangelickim pastorem w Ełku, a w 1537 roku książę mianował go arcypastorem okręgów Ełk, Olecko, Ryn, Jańsbork (Pisz). Syna Jana, Hieronim został jego następcą na tym urzędzie i był pierwszym rektorem Szkoły Łacińskiej założonej w 1546 roku. Około 1540 roku J. Małecki założył w swojej posiadłości drukarnię (drugą w księstwie, po królewieckiej) i wydał na niej przeróżne druki religijne, m.in. biblię w języku polskim (Nowy Testament – 1552).

EŁK W CZASIE  2. Wojny polsko-szwedzkiej

Z początkiem XVII wieku Ełk stał się gospodarczym centrum regionu, przy czym nie bez znaczenia była tutaj bliskość granicy z Rzeczpospolitą. Jednak w wyniku wojen, pożarów, epidemii oraz tatarskiego najazdu z połowy wieku, jego rozwój został zahamowany. Już na początku 2. wojny polsko – szwedzkiej (potopu szwedzkiego; 1655-60) do Ełku wtargnęła szwedzka jazda, splądrowała go i częściowo spaliła. 8 października 1656 r. doszło pod Prostkami do bitwy, która dla Ełku miała fatalne konsekwencje. Po rozbiciu szwedzkich sił przez wojska polskie wtargnęli na terytorium księstwa. 9 października zaatakowali Ełk, splądrowali i prawie w całości spalili.

Dalsza część historii Ełku w następnym numerze. Wyjaśnimy też dlaczego Malecki jest Małecki.

Materiał pochodzi z kart wystawy Centrum Kultury Prus Wschodnich w Ellingen/Bawaria przy współpracy z Ełcką Wspólnotą Powiatową. Karty historii Ełku można obejrzeć w ełckiej Wieży Ciśnień.