• Czy radnemu do uznania prawa do kandydowania i pełnienia mandatu w danej gminie wystarczy zameldowanie w tej gminie, czy też musi on mieszkać w niej faktycznie?
• Jeśli radny nie zamieszkuje w danej gminie, a jest tylko w niej zameldowany, to jakie kroki należy podjąć, żeby skutecznie wygasić mandat?
• Kto może to zrobić, w jakich terminach, jaka jest procedura wygaszenia?
• Czy z taką inicjatywą mogą wyjść mieszkańcy?

Miejsce zamieszkanie radnego

Zgodnie z art. 11 § 1 pkt 5 Kodeksu wyborczego prawo wybieralności (bierne prawo wyborcze) w wyborach do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego ma osoba posiadająca prawo wybierania tych organów.

Zgodnie z art. 10 § 1 pkt 3 tego Kodeksu prawo wybierania (czynne prawo wyborcze) w wyborach do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego:

a) do rady gminy ma obywatel polski oraz obywatel Unii Europejskiej niebędący obywatelem polskim, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat oraz stale zamieszkuje na obszarze tej gminy.

Przepisy te nie wiążą więc biernego i czynnego prawa wyborczego z faktem zameldowania w danej gminie (powiecie, województwie), a z faktem „stałego zamieszkiwania”.

W literaturze wskazuje się, że o miejscu zamieszkania rozstrzyga trwała zmiana sytuacji faktycznej, nie zaś tylko przejściowe, choćby długotrwałe, zaniechanie przebywania w dotychczasowym miejscu zamieszkania czy przejściowa zmiana zamiaru stałego pobytu w tej miejscowości. Ustawodawca nie wiąże dla potrzeb określenia praw wyborczych oceny stałego zamieszkania z zameldowaniem. Trzeba podkreślić, że przepisy prawne stanowią, iż równocześnie można mieć tylko jedno miejsce pobytu stałego (zamieszkania).

Zdaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA), wyrażonym w wyroku z 11 października 2017 r., o miejscu zamieszkania dla określenia praw wyborczych decydują dwie przesłanki: przebywanie w znaczeniu fizycznym w określonej miejscowości pod oznaczonym adresem oraz zamiar stałego pobytu w tym miejscu. Na stałość pobytu w danej miejscowości wskazuje skupienie w niej życiowej aktywności związanej nie tylko z pracą, ale również z rodziną. Natomiast rozpatrując zamiar przebywania w oznaczonej miejscowości, należy mieć na uwadze nie tylko wewnętrzne przekonanie danej osoby czy jej zapewnienia, ale również to, aby wystąpiły konkretne i sprawdzalne zachowania będące wyrazem deklarowanego zamiaru. Przy ustalaniu miejsca zamieszkania istotną rolę ma czynnik życia rodzinnego, zaś fakt przebywania w innej miejscowości w związku z wykonywaną pracą zawodową bądź inną działalnością nie może mieć decydującego znaczenia, jeżeli nie idzie za tym koncentracja życia rodzinnego. W wyroku z 4 lipca 2017 r. NSA uznał, że decydujące dla ustalenia stałego miejsca zamieszkania kandydata w wyborach samorządowych jest jego centrum interesów życiowych (przede wszystkim rodzinnych i majątkowych), nie zaś miejsce zameldowania na pobyt stały czy też miejsce wpisania do rejestru wyborców.

W wyroku z 19 maja 2016 r. NSA wskazał istotne przesłanki dotyczące analizowanych kwestii.

■ Instytucja zameldowania ma charakter wyłącznie ewidencyjno-porządkowy i nie można utożsamiać miejsca zamieszkania z miejscem zameldowania na pobyt stały, z czynnością zameldowania nie wiąże się bowiem nabycie jakichkolwiek praw i obowiązków.

■ Nie ma także znaczenia rozstrzygającego, w kontekście oceny posiadania prawa wyborczego, wpis do rejestru wyborców ani też miejsce opłacania podatków.

Rozpatrując przesłankę decydującą o stałym miejscu zamieszkania, tj. zamiaru przebywania, należy mieć na uwadze, że składnik mentalny animus nie może być oceniony tylko i wyłącznie na podstawie wewnętrznego przekonania, pozytywnego stosunku emocjonalnego do danej miejscowości czy wreszcie deklaracji słownej lub zapewnień. Aby był on wiarygodny, musi jeszcze wyrażać się w postaci konkretnych sprawdzalnych zachowań – które będą jego potwierdzeniem.

O zamieszkiwaniu w jakiejś miejscowości można mówić wówczas, gdy okoliczności sprawy pozwolą przeciętnemu obserwatorowi na sformułowanie wniosku, że określona miejscowość jest aktualnie głównym miejscem, skupiającym działalność osoby fizycznej, w którym jest jej centrum życiowe.

Wygaśnięcie mandatu radnego

Zgodnie z art. 383 § 1 pkt 2 Kodeksu wyborczego wygaśnięcie mandatu radnego następuje w przypadku utraty prawa wybieralności (red-przeprowadzka do innej miejscowości) lub nieposiadania go w dniu wyborów (nie mieszkał na terenie Ełku w dniu wyborów).

Zgodnie z treścią art. 383 § 2 wygaśnięcie mandatu radnego z powyższych przyczyn stwierdza rada, w drodze uchwały, w terminie miesiąca od dnia wystąpienia przyczyny wygaśnięcia mandatu.

Inicjatorem podjęcia sprawy, która prowadzi do wszczęcia postępowania wyjaśniającego, może być każdy. Może to być nawet anonimowe pismo obywatela.

Obowiązkiem rady – po powzięciu informacji wskazujących na możliwość niespełnienia przesłanki stałego zamieszkiwania w dniu wyborów bądź też po wyborze – jest przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego. Należy wezwać radnego do złożenia wyjaśnień, udokumentowania faktu stałego rzeczywistego zamieszkiwania. Możliwe jest np. przeprowadzenia wywiadu wśród sąsiadów czy mieszkańców.

Podsumowanie

Bierne i czynne prawo wyborcze w wyborach do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego jest powiązane z faktem stałego zamieszkiwania na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego, a nie z faktem zameldowania.

Instytucja zameldowania ma charakter wyłącznie ewidencyjno-porządkowy i nie można utożsamiać miejsca zamieszkania z miejscem zameldowania na pobyt stały, z czynnością zameldowania nie wiąże się bowiem nabycie jakichkolwiek praw i obowiązków. Decydujące dla ustalenia stałego miejsca zamieszkania kandydata w wyborach samorządowych jest przebywanie fizyczne w określonej miejscowości pod oznaczonym adresem oraz zamiar stałego pobytu w tym miejscu.

Wygaśnięcie mandatu radnego następuje w przypadku utraty prawa wybieralności lub nieposiadania go w dniu wyborów. Niespełnienie przez radnego przesłanki stałego zamieszkiwania w dniu wyborów bądź też odpadnięcie tej przesłanki po wyborze na radnego oznacza nieposiadanie prawa wybieralności w dniu wyborów lub utratę tego prawa, co skutkuje wygaśnięciem mandatu.

Wygaśnięcie mandatu stwierdza rada, w drodze uchwały, w terminie miesiąca od dnia wystąpienia przyczyny wygaśnięcia mandatu.

Przed podjęciem uchwały o wygaśnięciu mandatu należy ustalić, czy spełniona jest przesłanka „stałego zamieszkiwania” na obszarze gminy, i umożliwić radnemu złożenie wyjaśnień. Rada może dokonywać ustaleń w tym zakresie, posiłkując się np. wywiadem środowiskowym czy informacjami uzyskanymi od właściwych instytucji.

Od uchwały rady o wygaśnięciu mandatu radnego zainteresowanemu przysługuje skarga do sądu administracyjnego w terminie 7 dni od dnia doręczenia uchwały albo postanowienia.

W zależności od wielkości gminy w gminie przeprowadza się następnie wybory uzupełniające albo komisarz wyborczy postanawia o wstąpieniu na zwolnione miejsce kandydata z tej samej listy, który w wyborach uzyskał kolejno największą liczbę głosów, a nie utracił prawa wybieralności.

Opinia prawna/ Biuro Analiz Sejmowych